Water kan over grote afstand naar een bepaalde plek vervoerd worden, als er, hoe gering ook, hoogteverschil is. De Romeinse aquaducten vervoerden water over tientallen kilometers, met vaak maar een verval van minder dan een meter per kilometer. Maar dan is er nog geen waterdruk – daarvoor zijn watertorens ontwikkeld.

Een watertoren is in principe niet meer dan een bak water op poten, met een buis waar het water door kan. Bovenin zit het reservoir, met een wisselende hoeveelheid water: van een half miljoen tot soms tien miljoen liter. Dat reservoir steunt op een draagconstructie, soms een heel gebouw met trappen en verdiepingen, soms alleen smalle poten. Er loopt een brede pijp naar het reservoir waardoor drinkwater wordt opgepompt. Van daaruit wordt het weer getransporteerd naar de waterleidingen.

De hoogte van de toren zorgt voor waterdruk. Die wordt uitgedrukt in kilo Pascal of in de ouderwetse aanduiding meter waterdruk. Als een toren niet hoog genoeg is, levert deze te weinig druk voor met name de kranen op hogere verdiepingen; wordt de toren te hoog dan kunnen de leidingen en kranen de druk niet meer aan. Extra reservoirs rond de toren zorgen voor voldoende capaciteit: als er veel water tegelijkertijd wordt gebruikt, wordt extra water opgepompt uit deze 'reinwaterkelders'.
Ook in Nederland werd water uit hoger gelegen gedeelten naar lagere gedeelten getransporteerd. De eerste watertorens werkten op wind, of op paardenkracht. Bij Paleis Soestdijk staat er een uit 1680, voor fonteinen en drinkwater. Maar de meeste mensen in de steden haalden hun water met een emmer uit de gracht – waar ook afval en uitwerpselen in ronddreven. Of uit de regenton, of uit een put op het dorpsplein. Ze kochten het per emmer bij een waterhandelaar. Als ze rijk waren, lieten ze het met een boot van ver halen. Hier en daar was wel een waterleidingnet, maar er waren nog niet veel aansluitingen.

Het gebrek aan schoon water leidde tot uitbraken van epidemieën: de pest, cholera. Hoewel in de loop van de negentiende eeuw duidelijk werd dat schoon water deze ziekten hielp voorkomen, lukte het de overheid vaak niet het aantal aansluitingen op het leidingennet serieus uit te breiden: het was te duur en te complex. De commercie liep in veel gevallen voor de troepen uit: binnen- en buitenlandse producenten van leidingen – enorme gietijzeren constructies – zagen brood in de ontwikkeling van de watervoorziening en wisten samen met waterbedrijven de aansluitingen rendabel te maken.
Vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw werden drinkwatertorens gebouwd; het water werd met behulp van stoommachines omhoog gepompt. In de loop van de twintigste eeuw werden de stoommachines vervangen door dieselmotoren.
Tegenwoordig wordt de waterdruk op peil gehouden door elektronisch geregelde pompinstallaties. Er zijn nog enkele watertorens in gebruik, meestal om een hoeveelheid water in reserve te houden. En omdat het mooi is om zo'n oeroude constructie nog te gebruiken, natuurlijk.

Bewerkelijke gebouwen

 Watertorens zijn altijd hoger dan de bebouwde omgeving en daarom opvallend. Waterleidingbedrijven staken elkaar in Nederland vanaf het begin de loef af met bijzondere architectuur, om een landmark in de omgeving neer te zetten.

Er zijn in Nederland ruim 260 watertorens gebouwd, waarvan er nog zo'n 175 overeind staan. De Stichting Watertoren strijdt al twintig jaar voor het behoud van watertorens in Nederland, „al zijn de juridische mogelijkheden beperkt", volgens secretaris Henk Rienks. Via www.watertorens.nl is veel informatie te vinden over oude en jongere torens, herbestemming en procedures.Er zijn watertorens hergebruikt als woning, atelier, restaurant, kantoor, werkplaats of hotel. Enkele zijn voor publiek toegankelijk, maar veel zijn dat er niet. Elk laatste weekend van de maand kun je de bijzondere art-decotoren van Aalsmeer bekijken. In de Utrechtse binnenstad, aan het Lauwerhof, is in een watertoren – gebouwd in de achtertuin van de toenmalige directeur van het waterleidingbedrijf – het Waterleidingmuseum gevestigd. Vrijwilligers (veel oud-medewerkers van het Waterbedrijf) zorgen ervoor dat het museum zes dagen per week open is en geven informatie. Daarnaast is de toren nog gewoon in gebruik.

Er staan met enige regelmaat watertorens te koop. Zie hiervoor op onderstaande link van de Watertorenstichting. Er zijn verschillende erfgoedmakelaars actief die hierin bemiddelen – ook voor wie een kerk, koetshuis of oude smederij wil kopen trouwens.

Maar het verbouwen van zo'n toren is geen sinecure. „Watertorens zijn zo'n beetje de lastigste her te bestemmen gebouwen", zucht bestuurslid van de watertorenstichting Henk van der Veen. Er zijn meestal geen verdiepingen in de torens. Er zijn vrijwel nooit ramen. En, het mag raar lijken voor een watertoren, maar er is op de bovenste verdiepingen vaak niet genoeg waterdruk. „Daar is het gebouw veel te hoog voor. Je kunt er ook niet zomaar een gewone centrale verwarming aanleggen. Veel eigenaren haken om dat soort praktische redenen af."

Toch worden er soms torens fantastisch opgeknapt. In Schoonhoven heeft een stichting de toren geweldig gerestaureerd; er zit nu een zilversmid in. In Soest is een prachtig woonhuis gebouwd in een watertoren. Ook in Alkmaar heeft een ontwerpbureau een zeer zorgvuldige restauratie uit laten voeren. En in Delft kun je bronwater kopen, yogacursussen volgen en op een terras bovenop de toren van de omgeving genieten.

Soms worden ze toch ook gesloopt. In Terneuzen kon de stichting Laat Die Watertoren Staan niet voorkomen dat de watertoren uit 1956 afgebroken werd en vervangen door woningen. In Groningen is tientallen jaren gepraat over herbestemming van een van de watertorens, tot hij in 2008 gekraakt werd door kunstenaars die er ateliers en woningen in willen realiseren.
Het geheim van een geslaagde herontwikkeling van een watertoren? „Een bevlogen individu is de belangrijkste succesfactor. En een goede architect." Doorzettingsvermogen lijkt ook heel belangrijk. En een flinke buidel geld.

http://www.watertorens.nl/
http://www.redres.nl/
Informatie uit dagblad Trouw van 2009-08-11.